Kanamarí (Canamari, Canamary, Kanawari; ponekad nazivani i Wiri-diapá, Wiri-dyapá, ili Wiri-Dy, prema jednoj njihovoj skupini), pleme američkih Indijanaca porodice Catuquinean naseljeno u brazilskoj državi Amazonas uz tokove gornjeg toka rijeka Juruá, Xiruá, Tauaracá, Jutaí i Itacoaí (Itaquaí). Danas žive u nekoliko rezervata, i to jedna grupa na Igarapé Maloca u općini Eirunepé, sa 130 Katukina. Druga grupa živi na rezervatu Kanamari u općinama Eirunepé i Itamarati (496; 1984). Treća na Mara/Urubaxi (88; 1989); četvrta na rezervatu Paraná Boa Boa (56 Kanamari, Maku Nadëb i Tukano; 1986); peta na rezervatu Paraná Patauá/Lago Paricá, općina Maraã (65 kanamarí; 1983); šesta na rezervatu Vale do Javari, na rijekama Juruá i Javari. Kanamari populacija prema SIL-u (1995) iznosi 647, dok 'Hands Around the World' navodi broj od 1,327 (1999). Ne smiju se pobrkati sa plemenima Canamari iz grupe Panoan, i Canamari iz grupe Arawakan.
Ime
Kanamari sami sebe nazivaju Tüküná, u značenju 'ljudi'.
Lokalne skupine
- (1) Wadyo-teknim dyapa (Macaco Prego-dyapa), macaco-prego je majmun Cebus apella iz porodice Cebidae.
- (2) Kotsa Djapá (“povo da Lontra”), gornja Jutaí, su narod lontra (vrsta vidre)
- (3) Tsunhum-Djapá (Tsuham Djapá, Tsohom Djapá), na Igarapé Dávi, pritok rijeke Jutaí. Uključuju i Tukun-Düapá (Tukun-dyapá, Tukum-diapá). Pleme Tsunhum-Djapá posječuje 2001 ekspedicija Ajuricaba, do tog vremena ova grupa kontaktirana je tek od plemena Katukina.
- (4) Pidá-Djapá (Katukina, Pidadiapa, Pidáh Djapá, Pidá-Djapá, Pidá-Düapá, Pidá-dyapá, Pidá-diapá, Catuquina, Pedá-Djapá, Katukina do Jutaí, Katukina do Biá), na río Biá, pritok gornje Jutaí,
- (5) Wiri-Diapá (Uiridiapa, Wiri Djapá, Wiri-Dy, Wiri-dyapá), na pritokama rijeke Juruá: río Itucumã, río Xeruã, igarapé Três Bocas i igarapé Santa Rita,
- (6) Potso Djapá (Potyo-dyapa, Japó-dyapa), na igarapé Jacaré, pritok rijeke Juruá,
- (7) Ben-Diapá (Bem Djapá, Bendiapá, Bendyapá, Bin-dyapa, Mutum-dyapa), na igarapé Mamori, pritok rijeke Juruá. Ime im znači “povo do Mutum”.
- (8) Kadekili-Diapá (Kadjikiri Djapá, Kadekili-dyapá, Caduquilidiapa, Kadyikiri-dyapa, Macaco de Cheiro-dyapa), ili “povo do Macaco de Cheiro”, na río Itacoaí i igarapé Irari, pritoke rijeke Javari. Macaco de Cheiro je majmun Saimiri sciureus.
- Hityam-dyapa (Caititu-dyapa)
Povijest i kultura
Prvi kontakti sa Kanamarima mogli su biti porije nekih 150 godina, kada na rijeku Juruá dolaze prvi bijelci. Kontakt sa njima, a što je sigurno, uspostavlja se od 1940, nakon čega su se u posljednjih 50 godina odali alkoholu što je dovelo do propadanja njihove kulture, a dobivaju ga od bijelih trgovaca koji se bave gumom. Kanamri su su poznati po svojim sposobnostima kao cuarandeirosi (vidari) i po trajnim facijalnim tetovažama. Podijeljeni su po brojnim endogamnim podgrupama čiji nazivi završavaju sufiksom –dyapa, -djapa ili -diapa. Prema njihovom vjerovanju stvorio ih je kulturni heroj Tamakori na srednjem toku rijeke Juruá, nakon čega je otišao niz rijeku do Manausa, gdje je stvorio bijelce.
Literatura
- CARVALHO, Maria Rosário Gonçalves de. Os Kanamari da Amazônia ocidental : história e etnografia. São Paulo : USP, 1998. 336 p. (Tese de Doutorado)
-. Os Kanamari da Amazônia ocidental : história, mitologia, ritual e xamanismo. Salvador : FCJA, 2002. 382 p.
- CARVALHO, Maria do Rosário; REESINK, Edwin B. Ecologia e sociedade : uma breve introdução aos Kanamari. In: SANTOS, Antônio Carlos Magalhães Lourenço (Org.). Sociedades indígenas e transformações ambientais. Belém : UFPA-Numa, 1993. p. 113-54. (Universidade e Meio Ambiente, 6)
- LABIAK, Araci Maria. Frutos do céu e frutos da terra : aspectos da cosmologia Kanamari no Warapekom. Florianópolis : UFSC, 1997. 168 p. (Dissertação de Mestrado)
- LIMA, Deborah de Magalhães; PY-DANIEL, Victor. Levantamento etnoecológico das áreas indígenas Kanamari do Médio Juruá e Katukina Rio Bia : relatório parcial. Brasília : Funai/PPTAL, 2001. 155 p.
-. Os levantamentos etnoecológicos do PPTAL : a experiência nas áreas indígenas Kanamari do Médio Juruá e Katukina do Rio Biá. In: GRAMKOW, Márcia Maria (Org.). Demarcando terras indígenas II : experiências e desafios de um projeto de parceria. Brasília : Funai/PPTAL/GTZ, 2002. p. 207-22.
- MONTEIRO, Rosa Maria. Wana Adjaba itsonim nawara (os donos da terra). In: GRAMKOW, Márcia Maria (Org.). Demarcando terras indígenas II : experiências e desafios de um projeto de parceria. Brasília : Funai/PPTAL/GTZ, 2002. p. 113-21.
- NEVES, Lino João de Oliveira. 137 anos de sempre : um capítulo da história Kanamari do contato. Florianópolis : UFSC, 1996. 277 p. (Dissertação de Mestrado)
- REESINK, Edwin B. Imago Mundi Kanamari. Rio de Janeiro : UFRJ-Museu Nacional : 1993. 732 p. (Tese de Doutorado)
-. Xamanismo Kanamari. In: BUCHILLET, Dominique (Org.). Medicinas tradicionais e medicina ocidental na Amazônia. Belém : MPEG ; Cejup, 1991. p. 89-110.
- SANTOS, Lenize Maria Wanderley. STRs autossômicos e ligados ao cromossomos y em indígenas brasileiros. Ribeirão Preto : FMRP, 2002. 131 p. (Tese de Doutorado)